Γιώργος Μπρεκουλάκης, M.Sc.
Ψυχολόγος- Ψυχοθεραπευτής
Συνεργάτης Attachment Parenting Hellas
Διδάσκων του Διεθνούς Οργανισμού Attachment Parenting International
Καθηγητής Ψυχολογίας στο Μητροπολιτικό Κολλέγιο Πανεπιστημιακών Σπουδών www.attachmentparenting.org

Συναισθηματική Επικοινωνία Γονέα- Παιδιού (Attachment)

Ο Βρετανός αναπτυξιακός ψυχολόγος, ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Bowlby είναι γνωστός για το ενδιαφέρον του αναφορικά με την αναπτυξιακή ψυχολογία και τον συναισθηματικό δεσμό (attachment). Ο Συναισθηματικός δεσμός είναι μια εσωτερική ψυχολογική στρατηγική που εγγράφεται στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο του βρέφους μέσα από την συναισθηματική επικοινωνία του βρέφους με το άτομο που το φροντίζει (συνήθως είναι η μητέρα). Αυτή η εσωτερική στρατηγική αφορά στη ρύθμιση των συναισθημάτων (emotion regulation) και στην επίλυση των προβλημάτων σε όλη τη ζωή.

Οι ερευνητές έχουν προσδιορίσει τέσσερα μοτίβα συναισθηματικού δεσμού ενός παιδιού με τον φροντιστή του (μητέρα, πατέρας ή άλλο σταθερό πρόσωπο φροντίδας του παιδιού). Τα μοτίβα αυτά έχουν καταγραφεί μέσω μιας πειραματικής διαδικασίας που εστιάζει την προσοχή της στις αντιδράσεις του γονιού και του παιδιού όταν αποχωρίζονται και όταν επανασυνδέονται ο ένας με τον άλλο. Στόχος της πειραματικής αυτής διαδικασίας είναι να βγουν στην επιφάνεια οι ατομικές διαφορές στη διαχείριση του στρες που προκαλείται από τον αποχωρισμό.

Μοτίβα Συναισθηματικού Δεσμού:

Α. Ασφαλής συναισθηματικός δεσμός: στα παιδιά αυτά ο αποχωρισμός από το πρόσωπο φροντίδας προκαλεί συνήθως στενοχώρια. Όταν επανασυνδέονται με το πρόσωπο φροντίδας, το χαιρετούν, δέχονται παρηγοριά αν χρειάζεται και στη συνέχεια επιστρέφουν στο παιχνίδι τους με ενθουσιασμό ή εφησυχασμό. Οι γονείς με ασφαλή παιδιά φαίνεται να είναι συντονισμένοι στις συναισθηματικές ανάγκες των παιδιών τους χωρίς να είναι υπερπροστατευτικοί ή να τα παραμελούν. Οι γονείς με ασφαλή παιδιά δίνουν αξία στην πραγματική αυτονομία.

Β. Ανασφαλής- αποφευκτικός συναισθηματικός δεσμός: τα παιδιά αυτά παρουσιάζουν λίγα εμφανή σημάδια στενοχώριας τη στιγμή του αποχωρισμού και αγνοούν το πρόσωπο φροντίδας όταν επανασυνδέονται μαζί του. Φαίνονται ανεσταλμένα στο παιχνίδι τους. Οι γονείς αυτής της κατηγορίας φαίνεται να μην αντιδρούν άμεσα ή να είναι επικριτικοί στην συναισθηματική έκφραση των παιδιών τους. Οι γονείς με ανασφαλή παιδιά αποφευκτικού τύπου είναι μπλοκαρισμένοι συναισθηματικά και δυσκολεύονται να καθοδηγήσουν συναισθηματικά τα παιδιά τους και να συμβάλλουν στην αυτονόμησή τους.

Γ. Ανασφαλής- αμφιθυμικός συναισθηματικός δεσμός: τα παιδιά αυτά αναστατώνονται πολύ κατά τον αποχωρισμό από το πρόσωπο φροντίδας, το οποίο δυσκολεύεται να τα ηρεμήσει. Τα παιδιά αυτά επιζητούν την επαφή κλοτσώντας, αποστρέφοντας το πρόσωπο, συστρεφόμενα ή πετώντας μακριά τα παιχνίδια που τους προσφέρονται. Εξακολουθούν να εναλλάσσουν συμπεριφορές θυμού και προσκόλλησης στο πρόσωπο φροντίδας ενώ το εξερευνητικό τους παιχνίδι αναστέλλεται. Οι γονείς παιδιών με αμφιθυμικό συναισθηματικό δεσμό αντιδρούν με απρόβλεπτο τρόπο στην έκφραση των συναισθημάτων των παιδιών τους και αδυνατούν να τα εμπνεύσουν.

Δ. Ανασφαλής- αποδιοργανωμένος συναισθηματικός δεσμός: τα παιδιά αυτά όταν επανασυνδέονται με τον γονιό τους, εκδηλώνουν μια ποικίλη γκάμα συγκεχυμένων συμπεριφορών όπως «πάγωμα» ή στερεότυπες κινήσεις. Για τα παιδιά αυτά ο γονιός αποτελεί ταυτόχρονα πηγή ανακούφισης και φόβου και πρόκειται για τραυματισμένα παιδιά από συναισθηματική ή και φυσική εγκατάλειψη ή κακοποίηση. Οι γονείς με αποδιοργανωμένα παιδιά είναι συνήθως οι ίδιοι αποδιοργανωμένοι και γίνεται διαγενεαλογική μεταβίβαση της αποδιοργάνωσης.

Αποδιοργάνωση (Disorganized Attachment)

Στην έρευνα της Main, η οποία χρησιμοποίησε την συνέντευξη Συναισθηματικού Δεσμού Ενηλίκων, βρήκε ότι το ανεπίλυτο ψυχικό τραύμα και η απώλεια στη ζωή ενός γονιού είναι ο καλύτερος προγνωστικός παράγοντας της αποδιοργανωμένης σχέσης μεταξύ ενός γονιού με το παιδί του. Οι γονείς που στα πρώιμα χρόνια της ζωής τους είχαν την εμπειρία ενός ψυχικού τραύματος και δεν έχουν επιλύσει το τραύμα τους, ζώντας τον πόνο της απώλειας των παιδικών τους χρόνων και βγάζοντας κάποιο νόημα από τα οδυνηρά συναισθήματα των παιδικών τους χρόνων, είναι πιθανόν να εκδηλώσουν αποδιοργανωμένη συμπεριφορά στη σχέση με τα παιδιά τους.

Οι έρευνες δείχνουν ότι γύρω στο 20- 40% του γενικού πληθυσμού έχει έναν βαθμό αποδιοργανωμένου συναισθηματικού δεσμού ενώ το 80% των παιδιών, που έχουν κακοποιηθεί, έχουν αναπτύξει αποδιοργανωμένο δεσμό με τους γονείς τους. Η διαγενεαλογική μεταβίβαση της αποδιοργάνωσης είναι πραγματικότητα όταν οι γονείς παλεύουν με την δική τους αποδιοργάνωση ενώ ταυτόχρονα καλούνται να είναι ανεκτικοί και καθοδηγητές στην διαχείριση των συναισθημάτων των παιδιών τους. Οι ερευνητές Main και Hesse έχουν υποστηρίξει ότι μια τραυματική εμπειρία στα παιδικά χρόνια σε συνδυασμό με την έλλειψη ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος μπορεί να λειτουργήσει προδιαθεσικά στο να αναπτυχθούν διαταραχές προσωπικότητας. Το αποδιοργανωμένο μοτίβο που ενεργοποιείται σε ένα παιδί λόγω της συναισθηματικής γονικής παραβίασής του μπορεί να εκφραστεί στο παιδί εσωτερικά όπως: «πήγαινε στη φιγούρα ασφάλειας για προστασία» και παράλληλα «φύγε από αυτή την πηγή τρόμου». Οι ερευνητές αναφέρουν ότι αυτό το αποδιοργανωμένο μοτίβο συναισθηματικής επικοινωνίας μπορεί να προβλέψει αργότερα αποσυνδετικά συμπτώματα μέχρι την ηλικία των 26 ετών και συμπτώματα οριακής διαταραχής μέχρι την ηλικία των 28 ετών.

Ένας άνθρωπος που έχει μεγαλώσει με αποδιοργανωμένο μοτίβο συναισθηματικής οργάνωσης συχνά δεν θα μάθει τρόπους συναισθηματικής αυτορρύθμισης. Μπορεί να δυσκολεύεται να ανοιχτεί στους άλλους ή να ζητήσει βοήθεια. Οι άνθρωποι με αποδιοργανωμένο συναισθηματικό δεσμό έχουν δυσκολία στην εμπιστοσύνη καθ’ ότι αδυνατούσαν να εμπιστευτούν τους ανθρώπους που τους μεγάλωσαν. Επίσης, δυσκολεύονται στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις οι οποίες τους ανακινούν έντονα δυσφορικά συναισθήματα τα οποία δυσκολεύονται να ρυθμίσουν. Οι αποδιοργανωμένοι συναισθηματικά άνθρωποι δυσκολεύονται στη διαχείριση των λειτουργικών συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων που εμπεριέχει η συνύπαρξη με τους άλλους ανθρώπους. Για τους αποδιοργανωμένους συναισθηματικά ανθρώπους, ο κόσμος είναι ένα ανασφαλές περιβάλλον.

Κερδισμένη Συναισθηματική Ασφάλεια (Earned Secure Attachment)

Οι άνθρωποι με ανασφαλή συναισθηματικό δεσμό μπορούν να θεραπευτούν όταν βρίσκονται σε συναισθηματική επαφή με το νόημα της ιστορίας της ζωής τους και κάνοντας μια συνεκτική αφήγηση αυτής της ιστορίας. Μπορούν να βρουν υγιείς τρόπους να αντιμετωπίσουν το ψυχικό τραύμα τους, αντιμετωπίζοντάς το και νιώθοντας τον πόνο των εμπειριών τους. Κρύβοντας και κουκουλώνοντας τον πόνο τους ουσιαστικά δεν αντιμετωπίζουν το τραύμα τους καθ’ ότι τα συναισθήματα του πόνου ενεργοποιούνται σε στιγμές άγχους. Η αντιμετώπιση του πόνου του ψυχικού τραύματος μπορεί να γίνει μέσα από τη διαπραγμάτευση μιας μακροχρόνιας ψυχοθεραπευτικής σχέσης. Αυτή η μακροχρόνια, στενή, σχέση μπορεί να δώσει την δυνατότητα επεξεργασίας των επώδυνων συναισθημάτων και την ανάπτυξη της τρυφερότητας, της εμπιστοσύνης και της συμπόνιας διακόπτοντας τον φαύλο κύκλο του αποδιοργανωμένου μοτίβου συναισθηματικής επικοινωνίας. 

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

• Bowlby, J. (1988). A Secure Base. New York: Basic Books.
• Cozolino, L. J. (2006). The neuroscience of relationships: attachment and the developing social brain. New York: Norton.
• Cassidy, J. & Shaver, P. S. (2008). Handbook of Attachment 2nd ed. New York: Guilford Press.
• Gerhardt, S. (2011). Why love matters: how affection shapes a baby’s brain. London: Routledge.
• Main, M. & Hesse, E. (1990). Parents’ unresolved traumatic experiences are related to infant disorganized attachment status: Is frightened and/or frightening parental behavior the linking mechanism? In M. T. Greenberg, D. Cicchetti, & E. M. Cummings (Eds.), Attachment in the preschool years (pp. 161- 182). Chicago: University of Chicago Press.
• Siegel, D.J. (2004). Attachment and self- understanding: Parenting with the brain in mind. Journal of Prenatal and Perinatal Psychology and Health, 18 (4), 273- 286.
• Siegel, D.J., & Hartzell, M. (2003). Parenting from the inside out. New York: Penguin.
• Siegel, D. (2012). The developing mind: how relationships and the brain interact to shape who we are. New York: Guilford Press.